შაუმიანი (1932 წლამდე შულავერი) — დაბა მარნეულის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს რკინიგზის სადგურ შულავერიდან 7 კილომეტრის დაშორებით (თბილისი-გიუმრის ხაზი). ვრცელდება მდინარე შულავრის (ხრამის მარჯვენა შენაკადი) ნაპირებზე. სახელი ეწოდა სტეფანე შაუმიანის პატივსაცემად. დაბის სტატუსი მიიღო 1932 წელს. 2002 წლის მონაცემებით დაბა შაუმიანის მოსახლეობა შეადგენს 3630 ადამიანს.

ხარისთვალა (ამბროლაური)

(xaristvala - ambrolauri)

ხარისთვალა - დაბა ამბროლაურის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს შაორის წყალსაცავთან, ტყიბული-ამბროლაურის საავტომობილო გზაზე. დაბის სტატუსი მიიღო 1956 წელს. 2002 წლის აღწერის მონაცემებით სოფელში ცხოვრობს 47 კაცი. ამჟამად პრაქტიკულად დაცლილია.

ჯავა (დაბა) (შიდა ქართლი)

(Java - daba - shida qartli)

ჯავა — დაბა, ჯავის მუნიციპალიტეტის ადმინისტრაციული ცენტრი, ყოფილი სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის ტერიტორიაზე. მდებარეობს ჯავის ქედის სამხრეთ კალთაზე, დიდი ლიახვის ხეობაში, ზღვის დონიდან 1040 მ სიმაღლეზე, ქალაქ ცხინვალიდან დაშორებულია 22 კმ-ით. ჯავა ადგილობრივი მნიშვნელობის ბალნეოლოგიურ-კლიმატური კურორტია. ძირითადი სამკურნალო ფაქტორია მინერალური წყალი „ძაუ“. დაბაში არის ადმინისტრაციული, კულტურის, განათლების და ჯანდაცვის (ბალნეოლოგიური დაწესებულებები) ობიექტები, მცირე საწარმოები.

თავსისხლიანობასთან ხევსურეთში შურისძიების უფორო მსუბუქი ფორმაც არსებობს, რომელსაც კეჭნაობას უწოდებენ.
კეჭნაობა ხევსურეთში ჩვეულებრივი მოვლენაა და იშვიათია ხევსური დაუკენჭავი იყოს და მას თავ-ოირი დაშნითა და საცერულოთი დასერილი არ ჰქონდეს, ამიტომ კეჭნაობაში და იარაღის ხარებაში ხევსურები პატარაობიდან ვერჯიშობენ, ჯერ ხის დაშნებითა და ფარებით, შემდეგ კი ნამდვილ ხმლებზე და ფარებზე გადადიან.
კეჭნაობაში მთავარია, გავარჯიშებული ხელი და კარგი ხმალი გქონდეს, ისე, რომ ხმლის ერთი მოქნევით მეუღლეს მსუბუქი ჭრილობა მიაყენო, სისხლი გამოადინო და საფოთლეს (საექიმო) გარდა არაფერი გადაგხდეს. მძიმე დაკეჭნა სირცხვილია: იტყვიან, მკლავი ვერ დაიმორჩილა და მეშუღლეც იმიტომ გასწირა, მძიმედ დაკეჭნაო.
კეჭნაობა ან შუღლობა ხდება მიცვლაებულის რიგებში, ქორწილში, ხატობაში და სხვა. მიზეზი ამისა მრავალია: პირადი შეურაცხყოფა, შური, სიმთვრალე, დედისა და მამის სრულის შეგინება და სხვა. კეჭნაობა ვაჟკაცობად ითვლება და ქალაქებში კარგი მიკეჭნავე დიდ მოწონებაში: ”ქალისპირა ბიჭს უფრო მაუდის ჩხუბი და კეჭნა ქალების სათვალფეროდ”-ო. ვინც კანჭაობას გაურბის, მას ზრახვენ, ბეჩავი და მხდალიო, მაგრამ კეჭნაობაში მარტო პირადი ვაჟკაცობა და გულადობა არ კმარა, საჭიროა აგრეთვე დრამის გადასახდელად ქონებრივი შესაძლებლობა, რომელიც ყველა ხევსურს არ მოეპოვება.
ამიტომ ღარიბი ხევსური კენჭაობისაგან თავს იკეთებს, შეძლებული კი სახელს ეძებს, მუდამ შარზე დგას და დაკეჭნილს ეუბნება: ”თეთრი ოქროთი აგილესავ მაგ ჭრილობას” ან ”ბაჯაღლო ოქროთი შეგიმკობ მაგ ჭრილობასო”.
კეჭნაობის სისხლი გვარზედ და თემაზედ გადადის და, სანამ შერიგება არ მოხდება, შუღლი მე-4-5 თაობამდე გრძელდება, ამიტომ მეშუღლეები ფარ-ხმალით არიან შეიარაღებულები და სადაც ერთმანეთს შეხვდებიან, იქვე კეჭნაობა გაიმართება.

გართობას ახალგაზრდობა ხევსურეთში მოკლებულია, რადგან ქალ-ვაჟების იქ ერთად ყოფნა და მოლხენა საძრახისია. ხატში, ქორწილში და სხვა გასართობ ადგილებში ქალ-ვაჟნი ერთად არ იყრებიან და იგინი განცალკევებით დგებიან. მათ სორის ცელქობა და არშიყობა სასირცხოდ და ადათით აკრძალულია. ბედნიერ დრეებში მამაკაცები ცალკე სხდებიან და დროს სმაში ატარებენ, ქალები კი მოშორებით დგანან და მათ ისე შესცქერიან.
ხევსურეთში ლხინი და ცეკვა-თამაშიც არ იციან, აქ არ შეხვდებით არც მთიულურ ტაშფანდურს და არც ქალ-ვაჟების ცეკვაში გაჯიბრებას: ასეთ მხიარულ გართობას ხევსურეთის ახალგაზრდობა მოკლებულია. ხევსურებს სიმღერა და მუსიკა არ ემარჯვებათ. ხევსური იშვიათად დაიმღერებს, ისიც ხატში შეზარხოშებული მამაკაცები სიმღერა მონოტონურია, უკილოო და სევდიანი. მას არ ახასიათებს ხმების ნაირობა და სიჭრელე და მსმენელზე ის მძიმე და არამუსიკალურ შთაბეჭდილებას ახდენს.
საკრავებში აქ ფანდურს უკრავენ. ფანდური სამლარიანია. ფანდურის გულის ფიცარი ლითონის ცვრებით არის შემკული. ფანდურს კაცებიც და ქალებიც უკრავენ და საგმირო სიმღერებს დამღერიან. ამ ბოლო ხანებში აქ შემოსულა გარმონიც ბუზიკანტი, რომელსაც ხევსურულად უკრავენ და დამღერიან.
მხიარულ გართობასთან ერთად ხევსურეთის ახალგაზრდობა მოკლებულია ერთმანეთის ტრფობასა და გამიჯნურების რომანტიკას, რომლის გამომჟღავნება თემური ადათით სასირცხოდ ითვლება და აკრძალულია. ქალ-ვაჟს გამიჯნურება უნამუსობაში ჩაეთვლება და მიჯნურთ თემში აძაგებენ. მაგრამ ერთმანეთის მოტრფიალენი ცდილობენ თავიანთი სიყვარულის გრძნობები დაფარონ სწორფრობის ნებადართული წესებით.
სწორფრობა ხევსურეთში გავრცელებული წესია, რომელსაც ძმობილობასაც უწოდებენ. როდესაც ქალ-ვაჟნი ასაკში ჩადგებიან, ირჩევენ თავიანთ სწორფრობის ნებადართული წესებით.
არჩევანი პირად მოწონებაზეა და სიყვარულზეა დამოკიდებული. თუ ქალ-ვაჟს ერთმანეთი მოეწონათ, ვაჟი ქალს ძმობას ეტყვის და ამის შემდეგ მათ შორის დაიწყება სწორფრობის რომანტიკა. სწორფერობენ ერთი თემისა და გვარის ქალ-ვაჟნი, ნათესავთა შორის სწორფრობა იშვიათია. სწორფერ ვაჟს უნდა ახასიათებდეს რაინდობა და ნაძმობი ქალისადმი თავდადება და ერთგულება. ამასთანავე, ძმობილი უნდა იყოს ზრდილი და დარდიამნდი

ხევსურეთის საზოგადოებრიობას დღესაც ახასიათებს სისხლის აღების ადათი.
ადამიანის მოკვლა ხევსურეთში დიდ დანაშაულად ითველაბა: მკვლელზე ძმებმა და ბიძაშვილებმა შური უნდა იძიონ და სისხლი აიღონ. ეს ადათი ხევსურს ძვალ-რბილში აქვს გამჯდარი; ”ხევსურული რჯულით” სისხლის აღებულობა თემში უდიდესი სირცხვილია და მოკლულის სულიც, მათი წარმოდგენით, საიქიოში იტანჯება. ამიტომ ხევსურეთი თავისი ძმათაშვილის სისხლს არავის შეარჩენს, სანამ მოსისხლეთა გვარი არ ამოწყდებოდა.
მკვლელობის გამომწვევი მიზეზები აქ მრავალია: მშობლის შეგინება და შეურაცყოფა, სიმთვრალე ხატში და ქორწილში, მამულზე დავა და სხვა.
ხევსურული რჯულით სისხლი მოეთხოვება მკვლელსა და მის ოჯახს. მტრობენ აგრეთვე მკვლელის დედის ძმებს და ბიძებს, რომლებსაც შურის მაძიებელი ვერ მოკლავს, მაგრამ დასჭრის.
მოხდება თუ არა მკვლელობა, მეხელე და მისი ოჯახი მაშინვე იხიზნება. მაგრამ, რათა მოკლულის პატრონმა მეხელის ოჯახი არ დაარბიოს, ირჩევენ შუაკაცებს, რომლებიც დასარბევად წამოსულებს წინ მიაგებებენ კურატს, ცხვარს, სამ ”ჩარექ რვალს” (სპილენძს) და ეტყვიან: ”შუაკაცები გეახლათ, რაც ვალია, ინებეთო”. ცხვარს იქვე დაკლავენ მკვდირს სულის ასახსნელად, მაგრამ ხორცს არ შეჭამენ, ვინმე იქ დამსწრეს აჩუქებენ, ტყავს კი შუაკაცები აიღებენ. ხარს მეშუღლეები წაიყვანენ. ამის შემდეგ რჯულით მეშუღლეს ნება არა აქვს, მეხელეს ოჯახი დაარბიოს.
მოკლულის დასაფლავების დღეს მეხელე შუაკაცების ხელით ჭირისუფალს უგზავნის მიწად შასვლის საკლავს. ამ საკლავს მიცვალებულის ოჯახში მიიყვანენ, იქ დაჰკლავენ და შენდობას ეტყვიან.
ამას უნდა მოჰყვეს საგვარო, რომელიც მეხელემ ფულით ან საკლავით უნდა გადაიხადოს. საკლავს დაკლავენ და მოკლულის სულს მოიხსენეიბენ; ამით მეხელისა და მოკლულის გვარი რიგდება, რის შემდეგ მკვდრის პატრონს საქმე აქვს მეხელესთან და მის ძმასთან და ბიძებთან.
საბოლოო შერიგება ხდება თვ-სისხლის გათავების შემდეგ, რომლის დრო წინათ თითქმის განუსაზღვრელი იყო და 7-8 თაობამდე გრძელდებოდა, ამ ხნის განმავლობაშჳ მეხელე მტრობისა და სისხლის აღების შიშის ქვეშ უნდა ყოფილიყო, რაც მეტად მძიმე პიროებებში აყენებდა მეხელესა და მის ოჯახს. ხევსურეთის თემებს ბოლოს შეუგნიათ ასეთი უსაზღვრო ვადის მავნებლობა და ამ 15 წლის წინათ თავ-სისხლის გათავების ვადა განუსაზღვრავთ 80 წლით, რასაც დრესაც მტკიცედ იცავენ. ამ ხნის განმავლობაში მკვლელმა ყოველ წლისთავზე მოკლულის ჭირისუფალს საკლავი უნდა მიართვას მიცვალებულის სულის მოსახსნელად.
ხევსურული რჯულით კაცის სისხლი შეფასებულია 80 ძროხად, ქალისა კი 30 ძროხად, მაგრამ რიგის გადახდის შემდეგ მკვლელი იხდის 16 ძროხის საფასურს, რადგანაც დანარჩენს რიგის ყენებაში უბრიან.
ცოლის ან შვილის მოკვლისათვის სასისხლო არ არის, დაწესებულია მხოლოდ მცირედი გადასახადი. ქმარმა რომ ცოლი მოკლას ან მამამ შვილი, დედულებს ხუთი ძროხა უნდა მისცეს.
სისხლის საფასური ხევსურეთში ძროხებით არის გამოანგარიშებული.
მესისხლეობა და მასთან დაკავშირებული მკვლელობა ხევსურეთის სოციალური სენია.
ამ ნიადაგზე ხევსურეთში მკვლელობა წინათ ხშირად ხდებოდა და იყო შემთხვევები, რომ მესისხლეობით არა ერთი გვარი ამოხოცილა. ეს საფრთხეს უმზადებდა თვით ხევსურეთის ფიზიკურ არსებობასაც. საბჭოთა ხელისუფლების დროს ამ მავნებელი მამპამური ადათის წინააღმდეგ დაიწყო ბრძოლა.
ამგვარად, მესისხლეობისა და ხევსურული რჯულის წინააღმდეგ თვით ხევსურები იბრძვიან და პირველი ნაბიჯიც არხოტელებმა გადადგეს. ხევსურეთის დანარჩენი თემებიც ცდილობენ არხოტელებს მიბაძონ და მათი ეს დადგენლება თავიანთ თემებშიც გაატარონ.

სტუმარ-მასპინძლობის ადათი ხევსურეთში დღესაც დაცულია და სტუმარსაც პატივისცემით იღებენ. შატილში სტუმარი ჯერ მიდის ”საფეხვნოში” (სასაუბრო), რომელიც სოფლის მისავალშია გამართული, და იქ დაიცდის. შემდეგ მასთან მასპინძელი მივა და თავის ოჯახში დაიწვევს.
ეს საფეხნო ქვა-ყორით ნაგები დაბაზი და ზედ სიპით არის დახურული. საფეხნო წინ ღიაა და შიგ ქვის სკამებია გამართული. შუაში ძევს ხიმუნი, რომელშიაც ტყავი იძილება. საფეხნოში მხოლოდ მამაკაცები იკრიბებიან და დედაკაცს იქ მისვლა არ შეუძლია. შესავლაში, საფეხნოს თავში, უფორსებისა და ხატის მსახურთა სკამია გამართული; შატილიელები აქ იკიბებიან კვირა-უქმეებში, საქმობენ და თან საუბრობენ; ზოგი მუშას გრეხავს, ზოგი ტყავს ზელავს და სხვა; სასოფლო და რჯულის საქმეებიც აქ ირჩევა. საქმის დღეებში კი დილით იკრიბებიან საქმეზე წასვლის წინ და საღამოთი, როცა სამუშაოდან ბრუნდებიან.
სტუმარსაც პირველად საფეხნოში მიიღებენ და აქ ერთმანეთს მოიკითხავენ. სტუმარი ოჯახში ხელცარიელი ვერ მივა, მას მიაქვს სასმელად არაყი ან ლუდი. სტუმარს ყველანი ფეხზე უდგებიან და კარგად უმასპინძლდებიან. საპატიო სტუმარს მასპინძელი ზოგჯერ ცალ მუხლზე დაჩოქილი ემსახურება. სტუმრის შეურაცხყოფა ან დაკეჭნა არ შეიძლება და ამზე სამაგიერო პასუხი მასპინძელს მოეთხოვება.
ოჯახში შემოსულ სტუმარს მასპინძელი ასე მიესალემება: ”მაგვიხვე მშვიდობით!” სტუმარი პასუხობს ”დამხვდით მშვიდობით! აშენდით! სრუ მუდამ ლხინზედა, მშვიდობაზედამც შეიყრებით”-ო.

სოფელ სნოში არის მთა რომელსაც “წვერის ძირის მთა” ჰქვია, ეს მთა ზღვის დონიდან 2095 მ სიმაღლეზეა. ამ მთის წვერზე არის სალოცავი” წვერის სპათანგელოზი”, რომელიც სალოცავებს შორის ყველაზე მაღალაა ზღვის დონიდან.
თქმულების თანახმად ჯარი ომში წასვლის წინ აქ ამოდიოდა სალოცავად.
აქ ასვლა არც ისე მარტივია და ყველა ვერც მოახერხებს ასვლას. მორწმუნეები სალოცავად და ღამისთევისთვის ამოდიან “ათენგენობის” ღამეს.
სალოცავზე ამოსულებს ხვდებათ ჯიხვის რქები, სანთლები და დოქი, რომელშიც სასმელი მუდმივად არის, დაილოცება ამ სასმელით და სამაგიეროს დატოვებს.
ამ სალოცავზე ხდება მონადირეებისაგან ჯიხვის რქების შეწირვა.

მოხევეთა ზნე-ჩვეულების სისტემაში მნიშვნელოვანი ადგილი განეკუთვნებოდა ნათესაური ურთიერთობების ფორმებს. ამათგან აღსანიშნავია სისხლითი, მოყვრობითი და ხელოვნური ნათესაობის კატეგორიები. მათ შორის, მესამე სახის ნათესაობა იქმნებოდა ნათელ-მირონობით ან ძმადგაფიცვის მეშვეობით. ძმადგაფიცვის წესი სრულდებოდა სხვადასხვა ხასიათის საშუალებებით: თითების გაჭრით და სისხლის შეზიარებით, სასმისში ვერცხლის ჩათლით, ტყვიების გაცვლით.
ძმადგაფიცვა ხევში ერთგულებისა და ურთიერთგატანის გარანტიას ქმნიდა და საგანგებო სიტუაციაში მასობრივ ხასიათს ატარებდა. ვაჟების ძმადგაფიცვასთან ერთად ეს პროცესი ფართოვდებოდა ქალების ჩართვითაც.
ალექსანდრე ყაზბეგის თხზულებებიდან ნათლად ჩანს, რომ მთიელთა შორის ამ წმინდა ტრადიციის საფუძველი იყო აღზრდის ხალხური სისტემა და მამაპაპური ჩვეულება, რომელიც გამორიცხავდა უპირობისა და ღალატის შესაძლებლობას.
ალ. ყაზბეგის თხზულებებშიც ნათლად ჩანს, რომ ძმადგაფიცვის წესი ქართველ და ვაინახ (საერთო სახელწოდებაა ჩეჩნებისა და ინგუშებისა) მთიულთა ცხოვრებაში საყოველთაოდ გავრცელებული იყო, რაც ადამიანთა ურთიერთობის განმტკიცების საშუალებას წარმოადგენდა და თანაც დანათესავების ერთ-ერთ კატეგორიას განეკუთვნებოდა. ყველა ვითარებაში მისი შესრულება მხარეთა სურვილით ხორციელდებოდა და ფიცის ნიშნად ტყვიების გაცვლის ან ჯოხის დაჭდევის წესი გამოიყენებოდა, მაგრამ საგნობრივ განსხვავებას არსებითი მნიშვნელობა არ ენიჭებოდა, ვინაიდან ტყვიაც ან ჭიდიანი ჯოხიც ფიცის განმტკიცების ემბლემა იყო კავკასიელ მთიელთა ცხოვრებაში. საყოველთაოდ მოქმედი ეს ჩვეულება იმდენად ფესვმაგარი და შეურყეველი იყო, რომ მის შესრულებას ხელს არ უშლიდა არც ეთნიკური და არც სარწმუნოებრივი კუთვნილება. ამის დამადასტურებელია თუნდაც ის გარემოება, რომ ვაინახები ხატობას ქართველ მთიელთა ხატობის ანალოგიურად აწყობდნენ და ალკოჰოლურ სასმელსაც კი იყენებდნენ. ეს იმაზე მიგვანიშნებს, რომ გამაჰმადიანებულ მოსახლეობაში ქრისტიანული დღესასწაულის ნაკვალევი ჯერ კიდევ არ იყო გამქრალი.