qarishxali airini tropikuli cikloni astronomia
ქარიშხალი აირინი (ინგლ. Hurricane Irene) — ტროპიკული ციკლონი, დაიწყო 2011 წლის აგვისტოს ბოლოს. ქარიშხალმა გადაუარა კარიბის ზღვის აუზის ქვეყნებსა და აშშ-ის აღმოსავლეთ სანაპიროს. 27 აგვისტოს აშშ-ში, ნიუ-ჯერსის შტატში, ქარიშხლის გამო დაახლოებით მილიონ ოჯახს მოუწია საცხოვრებელი სახლის მიტოვება.
273 ადამიანი დარჩა ელექტროობის გარეშე, 3 ადამიანი დაიღუპა ჩრდილოეთი კაროლინაში ქარიშხლის მიზეზით, ვირჯინიაში დაიღუპა 1 ბავშვი. ჯამში ქარიშხალმა იმსხვერპლა — 42 ადამიანის სიცოცხლე.http://www.picz.ge/img/s4/1204/25/0/04b6af3f3072.jpg

cikloni astronomia atmosfero
ციკლონი (< ძვ. ბერძნ. κυκλῶν – მბრუნავი) — დაბალი ატმოსფერული წნევის არე, რომლის ცენტრში წნევა მინიმალურია, პერიფერიისაკენ – მაღალი. დამახასიათებელია ატმოსფერული აღრევა – ჰაერის გრიგალური ბრუნვა. კარგად განვითარებული ციკლონის ცენტრში ზღვის დონეზე წნევა ეცემა 950-960 მბარ-მდე, ზოგჯერ 920-930 მბარ-მდე (მაშინ, როდესაც ზღვის დონეზე საშუალო წნევა დაახლოებით 1012 მბარ-ია). ატმოსფერული წნევის განაწილების რუკაზე ციკლონი გამოსახება ოვალური ფორმის დახშული იზობარებით, რომლებითაც შემოსაზღვრულია დაბალი წნევის არე (ბარიული დეპრესია).
ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში ციკლონში ქარი ქრის საათის ისრის საწინააღმდეგო მიმართულებით და ცენტრისაკენ, ხოლო სამხრეთ ნახევარსფეროში - საათის ისრის მიმართულებით. ქარი ციკლონის ცენტრში უფრო ძლიერია, ვიდრე პერიფერიაზე; ზოგჯერ ქარის სიჩქარე 20 მ/წმ და 30 მ/წმ-ზე მეტსაც აღწევს.
ციკლონისთვის დამახასიათებელია ჰაერის აღმავალი დინება, რაც ხელს უწყობს ღრუბლების გაჩენას და უხვი ნალექების მოსვლას. ციკლონები საკმაოდ დიდ ტერიტორიას მოიცავენ (რამდენიმე ასეული კმ²-იდან 2-3 ათ. კმ²-მდე). გავრცელების მიხედვით განარჩევენ:
ტროპიკებსგარე (ზომიერი და მაღალი განედების) ციკლონს;
ტროპიკულ ციკლონს.
ტროპიკებსგარე ციკლონი ვითარდება ატმოსფერული ფრონტების ზონაში. ჰაერის გრიგალური მოძრაობის გამო ციკლონის არეში დედამიწის სხვადასხვა განედიდან შეიწოვება სხვადასხვა ტემპერატურის მქონე ჰაერის მასები, რაც იწვევს ციკლონის ტემპერატურულ ასიმეტრიას.
ციკლონი მოძრაობს ტროპოსფეროში ჰაერის მასების გადაადგილების მიმართულებით, დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ, საშუალოდ 30-45 კმ/სთ სიჩქარით (საწყის სტადიაში სიჩქარე ზოგჯერ 100 კმ/სთ აღწევს; ბოლო სტადიაში დიდხანს შეუძლია ერთ ადგილზე გაჩერება). ციკლონის გადანაცვლება ამა თუ იმ რაიონში იწვევს ამინდის მკვეთრ შეცვლას. არის აგრეთვე სუსტი (წაშლილი) ციკლონები, რომლებიც ვითარდება ხმელეთის ზედაპირის თბილ უბანზე (უდაბნო, შიგა ზღვა). ტროპიკული ციკლონების ჩასახვა და განვითარება ხდება 5-20° განედებზე, ეკვატორის ორივე მხარეს. ტროპიკებსგარე ციკლონებთან შედარებით ისინი მცირე ზომის არიან (დიამტერი 100-300 კმ), წნევა ცენტრში 950, ზოგჯერ კი 900 მბარ-მდეც ეცემა; მაღალი ბარიული გრადიენტის გამო ქარის სიჩქარე ბევრად მეტია (70 მ/წმ და მეტი). ტროპიკული ციკლონების განვითარება აიხსნება თბილი და ნოტიო ჰაერის ინტენსიური აღმავალი დინებით, რასაც მოსდევს წყლის ორთქლის კონდენსაცია და უხვი ნალექები (თავსხმა, ჭექა-ქუხილი).
ტროპიკული ციკლონი ვითარდება ძლიერ გამთბარი ოკეანის არეში, კონვერგენციის შიდატროპიკულ ზონაში. მოძრაობს აღმოსავლეთიდან დასავლეთით (ტროპიკებში ჰაერის გადაადგილების მიმართულებით) 10-20 კმ/სთ სიჩქარით. ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში გადაიხრება ჩრდილოეთ-დასავლეთით, სამხრეთ ნახევარსფეროში - სამხრეთ-დასავლეთით. ხმელეთზე გადასვლის შემდეგ მალე ქრება. არსებობის ხანგრძლივობა რამდენიმე დღ-ღ-იდან 2-3 კვრ-მდეა. ზოგი მათგანი ტროპიკებსაც სცდება, აღმოსავლეთისაკენ იქცევს პირს და თავისი თვისებებით ტროპიკებსგარე ციკლონს უახლოვდება.

cisartyela astronomia buneba
ცისარტყელა — ატმოსფერული ოპტიკური და მეტეოროლოგიური მოვლენა, რომელიც ხშირად წვიმის შემდეგ ჩნდება. ეს თავისებური რკალია ან წრეხაზი, რომელიც ფერების სპექტრისგან შედგება. ცისარტყელა შედგება შვიდი ფერისგან: წითელი, ნარინჯისფერი, ყვითელი, მწვანე, ცისფერი, ლურჯი, იისფერი.

weliwadis droebi gazafxuli zafxuli shemodgoma zamtari astronomia
წელიწადის დროები (გაზაფხული, ზაფხული, შემოდგომა, ზამთარი) — წელიწადის პერიოდები, რომლებიც დადგენილია ცის თაღზე მზის ხილული მოძრაობისა და ბუნებაში სეზონური ცვლილებების მიხედვით. წელიწადის დროების ცვლას განაპირობებს ის, რომ დედამიწის ბრუნვის ღერძი, რომელიც 66° 33′ კუთხითაა დახრილი დედამიწის ორბიტის სიბრტყისადმი, სივრცეში თავისი თავისადმი თითქმის მკაცრად პარარელურად გადადგილდება მზის გარშემო დედამიწის ორბიტული მორაობისას. ამიტომ იგი წლის განმავლობაში მზისკენ გადახრილია ხან ერთი, ხან მეორე ბოლოთი. შესაბამისად, მზე უკეთესად ათბობს დედამიწის ხან ჩრდილოეთ, ხან კი სამხრეთ ნახევარსფეროს.
იგივე მოვლენა განაპირობებს დღის ხანგრძლივობის პერიოდულ ცვლილებებს. აქედან გამომდინარე, როცა ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში ზაფხულია, სამხრეთ ნახევარსფეროში ზამთარია, და პირიქით.
ასტრონომიაში წელიწადის დროების დასაწყისი განისაზღვრება ცაზე მზის ხილული მოძრაობით.
ჩრდილოეთ ნახევარსფეროზე გაზაფხულის დასაწყისად მიჩნეულია დროის ის მომენტი, როცა მზის ცენტრი ეკლიპტიკაზე მოძრაობისას გადაკვეთს ცის ეკვატორს გაზაფხულის ბუნიობის წერტილში და სამხრეთიდან ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში გადადის (20 ან 21 მარტი); ამ დროს მთელ დედამიწაზე (პოლუსების არეების გამოკლებით) დღეღამტოლობაა (დღე ტოლია ღამისა); ჩრდილოეთ პოლუსზე იწყება ნახევარი წლის
[.

zeaxali varskvlavi
მზეზე რამდენიმეჯერ დიდი ვარსკვლავები ევოლუციას კატასტროფული აფეთქებით ამთავრებენ. “ზეახალი” ეწოდათ იმის გამო, რომ ისინი ანთების დროს გაცილებით ძლიერად ანათებენ ვიდრე ე.წ. “ახალი ვარსკვლავები”. სინამდვილეში არც ერთი და არც მეორე ტიპის ვარსკვლავები არ წარმოადგენენ ფიზიკურად ახალ ვასრკვლავებს, ინთებიან უკვე არსებული ვარსკვლავები.

ისტორიულად, მომხდარა ისეც, რომ დაფიქსირებულა ანთება ადგილზე, სადაც ვარსკვლავი აქამდე საერთოდ არ ჩანდა, სწორედ ეს ქმნიდა ახალი ვარსკვლავის გაჩენის ეფექტს. ზეახალის ტიპი განისაზღვრება მათი აფეთქების სპექტრში წყალბადის ხაზის არსებობა არ არსებობით. თუ ის არის, მაშინ საქმე გვაქვს II ტიპის , თუ არა მაშინ I ტიპის ზეახალთან(ამ დროს ფეთქდება თეთრი ჯუჯა, რომელშიც თერმობირთვული შეერთებებით გაჩდნენ მძიმე ელემენტები, წყალბადი კი თითქმის აღარ არის).

აფეთქების მექანიზმი.

თანამედროვე წარმოდგენებით, თერმობირთვული სინთეზი(შერწყმა) დროთა განმაბლობაში მძიმე ელემენტებით ამდიდრებს ვარსკვლავის შიდა ფენებს(ა). ამ პროცესების შედეგად ვარსკვლავი იკუმშება და მისი ტემპერატურა კიდევ უფრო მაღლა იწევს. თუ ვარსკვლავის მასა საკმარისად დიდია, თერმობირთვული პროცესი მის ცენტრში მიდის თავის ლოგიკურ დასასრულამდე, რკინისა და ნიკელის ბირთვის წარმოქმნამდე, შეკუმშვა კი გრძელდება(ბ). ამ დროს თერმობირთვული პროცესები გრძელდება მხოლოდ მეტალური ბირთვის გარშემო, იქ სადაც ჯერ კიდევ დარჩა თერმობირთვული საწვავი. ბირთვი კიდევ უფრო იკუმშება, გარკვეულ მომენტში უდიდესი წნევის გამო მასში იწყება ნეიტრონიზაციის რეაქციები - პროტონები და ელექტორნები ერთმანეთს შეერწყმიან და ნეიტრონებად გადაიქცევიან. ეს იწვევს ენერგიის სწრაფ კარგვას, ის გამოსხივებულ ნეიტრინოებს მიაქვთ თან(ე.წ. ნეიტრინული გაცივება(ატომი)), ასე რომ ვარსკვლავის ბირთვი იკუმშება და ცივდება. “ცივდება” პირობითი ნათქვამია, პროცესი მილიარდობით გრადუს ტემპერატურებზე მიმდინარეობს.

ეს უკანასკნელი ისე სწრაფად ხდება, რომ ბირთვის გარშემო წარმოქმნას ასწრებს გაიშვიათებული, მატერიისგან თითქმის თავისუფალი არე, ამიტომ გამოეცალა რა საყრდენი, ბირთვის შემადგენელთან ერთად ზებგერითი სიჩქარით ცენტრისკენ იწყებს “ცვენას”(კოლაფსი, შიგნით ჩაშლა, ჩანგრევა) ვარსკვლავის გარსიც(გ). ის რა თქმა უნდა ვერ ჩაიპრესება მეტალურ ბირთვში და უკან გამოიტყორცნება, როგორც ბურთი ახტება ხოლმე მყარი ზედაპირიდან(დ). წარმოქმნილი ტალღა, უკან სვლის დროს, თერმობირთვული რეაქციების ინიცირებას იწვევს(ე), ამ დროს გამოყოფილი ენერგია საკმარისია ხსენებული გარსის მაღალი სიჩქარით მოშორებისათვის(ვ). უმნიშვნელოვანეს როლს თამაშობენ ამ ტალღის დამატებითი ენერგიით მომარაგებაში ცენტრალური რეგიონებიდან გამოსხივებული ნეიტრინოები. აფეთქების ასეთი მექანიზმი მიეკუთვნება II ტიპის ზეახლებს(SN II). როგორც რიცხვითი მოდელირება აჩვენებს უკან გამოტყორცნილი გარსის დარტყმითი ტალღა არ იწვევს ზეახლად აფეთქებას. ის ცენტრიდან დაახლოებით 100-200 კილომეტრის მანძილზე ჩერდება. ითვლება, რომ II ტიპის ზეახლად აფეთქებით ამთავრებს ევოლუციას ყველა ვარსკვლავი, რომელთა საწყისი მასა 8-10 მზის მასაზე მეტი იყო. აფეთქების მერე რჩება ნეიტრონული ვარსკვლავი ან შავი ხვრელი, ამ ობიექტების გარშემო კი გარკვეული დროით ჩნდება ვარსკვლავის ნარჩენი, გაფართოებადი ნისლეულის სახით.

ყველაზე კაშკაშა ზეახალი(SN 2006gy) დაფიქსირდა 2006 წლის 18 სექტემბერს (გალაქტიკა NGC 1260). მისი ელვარება თითქმის ორჯერ მეტი იყო აქამდე ცნობილ ზეახლებზე, რამაც ის ახალი კლასის კუთვნილებად აქცია - ჰიპერახალი. ამ ექსტრაორდინალური სიკაშკაშის ასახსნელად წარმოდგენილი იქნა თეორიები, მათ შორის ისეთი ეკზოტიკური, როგორიცაა ანტიმატერიის ანიჰილაცია და კვარკული ვარსკვლავის წარმოქმნა, ვარსკვლავის მრავალჯერადი აფეთქება, ორი მასიური ვარსკვლავის შეჯახება. მოწყობილობამ აფეთქებიდან წამოსული ნეიტრინოების და ანტინეიტრინოების მოსვლა ერთი და იგივე დროს დააფიქსირა, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ გრავიტაცია მატერიაზე და ანტიმატერიაზე ერთნაირად ზემოქმედებს.

განსხვავებულია I ტიპის ზეახლის აფეთქების მექანიზმი(SN Ia). ეს არის ე.წ. თერმობირთვული ზეახალი, რომლის აფეთქების მექანიზმის საფუძველია თერმობირთვული სინთეზი მკვრივ, ნახშირბადისა და ჟანგბადისგან შემდგარ ვარსკვლავურ ბირთვში. ასეთი ვარსკვლავი გაერთიანებულია ორმაგ სისტემაში, სადაც ერთ-ერთი ნორმალური ვარსკვლავია, მეორე კი თეთრი ჯუჯა(მომავალი ზეახალი. მისი მასა თითქმის მზის მასის ტოლია, თუმცა ძალიან პატარაა ზომით, ანუ ძალიანაა შეკუმშული).

თეთრ ჯუჯაზე კომპანიონი ვარსკვლავიდან გადაედინება მატერია, გროვდება და გარკვეული დროის მერე ტემპერატურა(3×108 K) და წნევა აღწევს სიდიდეს, რომელიც საჭიროა ნახშირბად-ჟანგბადური ნაზავის თერმობირთვული წვის დაწყებისთვის. სხვაობა სიმკვრივეში ცენტრალურ და გარე ფენებს შორის იწვევს კონვექციური პროცესების გაძლიერებას(ნივთიერებების ერთმანეთში არევა დუღილის მაგვარ მოძრაობაში). თერმობირთვული წვა ცენტრიდან გარე ფენებისკენ ვრცელდებ, პროცესი კიდევ უფრო ძლიერდება, გამოყოფილი ენერგია კი კოსმოსში გამოტყორცნის ვარსკვლავის გარსის შემადგენელ მატერიას, ხდება Ia ტიპის ზეახლის აფეთქება, თუმცა ჯუჯას ადგილზე ნეიტრონული ვარსკვლავის ან შავი ხვრელის წარმოქმნა არ ხდება.

არსებობენ აგრეთვე SN Ib и Ic ტიპის ზეახლები. მათი წინამორბედნი არიან მასიური ვარსკვლავები ორმაგ ვარსკვლავურ სისტემებში, განსხვავებით II ტიპისგან, რომელშიც ზეახლად ანთებას განიცდის მარტოხელა ვარსკვლავი.

nisleuli chanchqeri
რამ შექმნა ეს ჩანჩქერის მაგავრი ნისლეული? ჯერჯერობით არავინ იცის. სტრუქტურა, რომლის დანახვა ნისლეულ NGC 1999-ის რეგიონში, ორიონის მოლეკულარული ღრუბლების დიდ კომპლექსში შეიძლება, ცის ერთ-ერთ ყველაზე ამოუცნობ სტრუქტურად ითვლება.

კატალოგში HH-222-ის სახელთ შეტანილი, ეს გრძელი და ლამაზი ნაკადი 10 სინათლის წლის მანძილზეა გადაჭიმული და ფერების უჩვეულო ნაკრებს ასხივებს. ერთი ჰიპითეზის მიხედვით, ეს გაზური ძაფები ახალგაზრდა ვარსკვლავების გამოსხივებით(ქარით) ჩნდება, რომელიც მეზობლად მყოფ მოლეკულარულ ღრუბლებს ეჯახება. ამით შეიძლებოდა ახსნა იმისა, თუ რატომ უკავშირდებიან ჩანჩქერი და სხვა, უფრო პატარა, სტრუქტურები ერთ საერთო ნათელ წერტილს, თუმცა უჩვეულოდ არასითბურ რადიოწყაროს, რომელიც სურათის მარცხენა მაღალ ნაწილში მდებარეობს.

მორე ჰიპოთეზა ამტკიცებს, რომ რადიოწყარო ორმაგ სისტემაში მდებარეობს, რომელიც გავარვარებული(ექსტრემალები) თეთრი ჯუჯას, ნეიტრონული ვარსკვლავის ან შავი ხვრელისგან შედგება და ჩანჩქერი მხოლოდ და მხოლოდ ამ სისტემიდან ამოფრქვეული ნივთიერებების გროვაა. თუმცა, ასეთი სისტემები, როგორც წესი, მძლავრი რენტგენული გამოსხივებით გამოირჩევიან, რომელიც ამ შემთხვევაში არ იქნა შემჩნეული. ასე რომ ეს პრობლემა დღემდე არაა გადაწყვეტილი. შესაძლებელია, კარგად დაგეგმილმა მომავალმა დაკვირვებებმა და დედუქციურმა განსჯამ ნათელი მოჰფინოს ამ გაზური კონის საიდუმლოს.

mglis bunagshi
უცნაური ამრეკლი ნისლეული, კატალოგით VdB 152 ან Ced 201, სინამდვილეში ძალიან სუსტად ანათებს. ის წაგრძელებული ნისლეულის ბერნარდ 175-ის კიდეზე იმყოფება, რომელსაც ასევე მგლის ბუნაგსაც უწოდებენ.

ეს კოსმოსური მოჩვენებები დედამიწიდას 1400 სინათლის წლის მანძილით არიან დაშორებულნი, ირმის ნახტომის ჩრდილოეთ ნაწილში, ცეფეის თანავარსკვლავედში. მტვრის შესქელება ამ მოლეკულარული ნისლეულის ბოლოზე იმყოფება. ის შორეული ვარსკვლავების შუქს შთანთქავს, ხოლო აირკლავს და განაბნევს ახლო ვარსკვლავბის სინათლეს. სწორედ მათგანაა გამოწვეული ნისლეულისთვის დამახასითებელი მოცისფრო ნათება. ახლოს მყოფი ვარსკვლავის ულტრაიისფერი გამოსხივება, მეცნიერთა აზრით, იწვევს ნისლეულის მოწითალო ლუმინესცენციას. თუმცა, ვარსკვლავები ასეთი ტიპის მოლეკულარულ ღრუბლებში იბადებიან, ეს ვარსკვლავი, როგორც ჩანს, აქ შემთხვევით მოხვდა. მისი სიჩქარე მკვეთრად განსხვავდება ნისლეულის სიჩქარისგან. ეს მოცისფრო ტელესკოპური გამოსახულება 7 სინათლის წლის ზომის ფართობს მოიცავს.

astromoyvarulma pleada gadaigo
მოდიფიცირებული ფოტოკამერა DSLR Canon 350 Baader Planetarium-ით, ასტრომოყვარულმა გაფანტული ვარსკვლავური გროვა პლეადას ფოტო გადაიღო, რომელიც აგრეთვე M45-თის სახელითაა ცნობილი.

ვარსკვლავური გროვა პლეადა - ეს არის ყველაზე ახლოს მდებარე გაფანტული გროვა, რომლის შეუიარაღებელი თვალით დანახვა, ზამთარში ჩრდილოეთ ნახევარსფეროშია შესაძლებელი, ხოლო ზაფხულში სამხრეთ ნახევარსფეროში. ბევრი ასტრომოყვარული ცდილობს ამ ფანტასტიური ვარსკვლავური გროვას გადაღებას, ის დაკვირვების ყოველ ჯერზე თითქოს სხვა და სხვა ნაირად გამოიყურება.

პლეადა ძველთაგანვეა ცნობილი და ბიბლიაში, ჰომეროსის - ”ილიადასა” და ”ოდისეაშიც” არის მოხსენიებული. ვინ და როდის აღმოაჩინა ის პირველად უცნობია. M45 დაახლოებით 100 მილიონი წლისაა და 3000-მდე ვარსკვლავისგან შედგება, რომელთა შორის არიან ცხელი ცისფერი ვარსკვლავებიც, მისი დიამეტრი 12 სინათლის წელია. ხსენებული კაშკაშა ვარსკვლავებიდან 14-ის დანახვა შეუიარაღებელი თვალითაც არის სესაძლებელი. პლეადას ვარსკვლავთა საერთო მასა 800 მზის მასის ტოლფასია.

otxkutxa witeli nisleuli
როგორ წარმოიქმნა ეს წითელი ოთხკუთხა ნისლეული? ზუსტი პასუხი ჯერჯერობით არ არსებობს. ცენტრში ხნიერი ორმაგი ვარსკვლავი მდებარეობს, რომელიც აიძულებს ნისლეულს ანათოს. ფორმას განაპირობებს სქელი მტვრის გარსი, რომელიც ქმნის გაზებისგან შემდგარ ასო იქსის(X) მაგვარ კონუსურ ნაკადს.

უფრო რთული ასახსნელია ნისლეულის წითელი შეფერილობა. თანამედროვე თეორიების მიხედვით ნისლეულში არსებული ნახშირწყლების მოლეკულები ქმნიან კონგლომერატს, რომლებიც ასეთ ფერს იღებენ ხილულ დიაპაზონში. 2300 სინათლის წლით დაშორებული ეს ნისლეული გადაიღეს ორი სხვა და სხვა ტელესკოპებით - ჰეილის ტელესკოპით (პალომარის მთა, კალიფორნია) და კეკ-2-ით(მაუნა-კეას მთა, ჰავაი).

რამოდენიმე მილიონი წლის მერე ცენტრში მდებარე ორი ვარსკვლავიდან ერთ-ერთს გაუთავდება ბირთვული საწვავი და წითელი ნისლეული ამ ვარსკვლავისაგან გამობერილ კიდევ უფრო დიდ პლანეტარულ ნისლეულად გადაიქცევა.

tamari ctomili
თამარი (Tamara), მცირე ცთომილი № 326. აღმოაჩინა ავსტრალიელმა ასტრონომმა ი. პალიზამ 1892 წლის 19 მარტს. სახელი ეწოდა საქართველოს მეფის თამარის პატივისაცემად. თამარის საშუალო მანძილი მზიდან 346,8 მლნ. კმ; მზის ირგვლივ გარემოქცევის პერიოდი 3,5 წ; საშუალო ვარსკვლავიერი სიდიდე 12,6.